مظفر شاهدي

اميراسدالله خان حسام‌الدّوله فرزند اميرعلم‌خان دوّم است، هر چند تاريخ دقيقي براي جانشيني وي در متون تاريخي ذکر نشده امّا مي‌توان حدس زد که اين تاريخ بين سالهاي 1240- 1245ق/ 1824ـ1829م است. بنابر آنچه از تحولات تاريخي برمي‌آيد حکومت وي تا حدود سالهاي 1277ـ1278ق/ 1860ـ1861م ادامه داشته است. حوزه حکمراني خاندان علم در اين دوره نسبت به زمان اسلاف وي گسترش بيشتري يافت و غير از ناحيه قاين و بيرجند مناطق تون و طبس نيز بدان افزوده شد. بنابراين از اين دوره تحولات بيشتري در نواحي شرقي ايران در حال تکوين بوده که روز به روز به نقش و جايگاه خاندان علم در اين منطقه از کشور مي‌افزوده است. عمده‌ترين مسئله در اين دوره به موضع‌گيري خشونت‌آميزتر انگلستان همسايه جنوبي و شرقي ايران در منطقه بازمي‌گردد. مي‌شود گفت تا حدود سالهاي 1240- 1245ق/ 1824ـ1829م که ايران سرگرم درگيريهاي طاقت‌فرسايي با همسايه شمالي بود و در اين درگيريها بخشهاي وسيعي از سرزمينهاي شمالي‌اش را به نفع روسيّه تزاري از دست داد، انگلستان با هوشياري ضمن پيگيري تحولات مرزهاي ايران و روسيّه به تدريج اقتدار و نفوذ خود را در مناطق شرقي ايران گسترش مي‌داد. در طي اين دوره به سبب اشتغالات فراوان ايران در مرزهاي شمالي، دولت‌مردان قاجاري کمتر فرصت يافته بودند به امور ايالات شرقي خود بپردازند. امور مربوط به ايالات شرقي از جنبه‌هاي مختلف قابل بررسي و تعمق است. بايد گفت اولاً ايران عصر فتحعلي شاه تفوق چنداني بر حکام اين منطقه ندارد و درگيريهاي دروني ايلات و عشاير اين منطقه تا حدود زيادي امنيت را از اين منطقه سلب کرده است. ثانياً امراي افغاني نسبت به حکومت مرکزي ايران چندان حرف شنوي ندارند؛ هر چند در ظاهر امر خود را از رعاياي ايران مي‌دانند. از سوي ديگر، حملات و تجاوزات غارتگرانه ايلات و عشاير مرزهاي شمال شرقي کشور نظير ترکمانان و غيره همواره قلمروهاي شرقي ايران را با ناامني گسترده‌اي رو‌به‌رو مي‌ساخت. ترديدي وجود ندارد که در ايجاد ناامني و تحريک ايلات و عشاير، همسايگان شرقي و شمال شرقي ايران، به ويژه روسيّه و انگلستان، نقش به سزايي داشته‌اند. حتي به نظر مي‌رسد طرفداري خاندان علم از سياستهاي دولت بريتانيا در ايران تا حدود زيادي اجتناب‌ناپذير باشد. ما بارها شواهد و قرايني از دخالت خصمانه انگلستان در اين منطقه در دست داريم و آن اين که اين دولت با تحريک بلوچها و افغانها باعث خرابيها و ناامنيهاي فراواني در اين ناحيه مي‌شد. بنابراين به صورت ضمني و غيرمستقيم مي‌توانست به حکام منطقه قاينات، يعني خاندان علم بفهماند که جهت برقراري نظم و تداوم حکومتشان در اين منطقه دوستي با انگلستان ضروري مي‌نمايد. تقريباً مقارن حکمراني اميراسدالله خان حسام‌الدوله در منطقه قاينات بوده که دولتمردان قاجاري به طور عموم و خاندان علم بطور اخص نفوذ عظيم انگلستان را در منطقه جنوب و شرق ايران باور کردند و معتقد شدند که ايجاد مناسبات دوستانه و يا خصمانه با اين کشور اجتناب‌ناپذير است و يقين حاصل کردند که حفظ منافع انگلستان از نظر دولتمردان اين کشور در اين منطقه از جهان آن قدر ارزش دارد که در اين راه هر بلايي را به جان خريدار شوند و براي آنها خيلي طبيعي خواهد بود که ايران را قرباني حفظ منافع و جاه‌طلبيهاي خود گردانند. بنابراين، دولتمردان قاجاري چاره‌اي جز راه‌حلهاي خصمانه و يا دوستانه در قبال اين کشور نيافتند که البته هر دو راه حل به کار بسته شد. امّا بسيار روشن بود که راه‌حل خصمانه هيچ‌گاه به نفع ايران نخواهد بود. به نظر مي‌رسد پايه‌هاي اصلي آشنايي خاندان علم با دولت بريتانيا در دوره حکمراني اميراسدالله خان حسام‌الدوله استوار شده باشد، چرا که مقارن با ايّام حکومت وي در منطقه قاينات حرکتهاي خصمانه‌اي از سوي حکومت مرکزي ايران که در ابتدا خاندان علم هم در آن مشارکت داشتند صورت گرفت که مي‌توانست تا حدود زيادي ذهنيّت حکمرانان قاينات را ملموس‌تر و جدّي‌تر به سوي بريتانياي کبير معطوف نمايد. از جمله آن حرکتها لشکرکشيهاي مکرر دولت مرکزي ايران به افغانستان است که در آن دوره جزء لاينفک کشور ايران محسوب مي‌شد؛ در اين لشکرکشيها اميراسدالله خان حسام‌الدوله در رأس سپاهيان قايني، در قشون دولت مرکزي، حضور داشت.