مشاهير زنان

سيده ملک خاتون

آسيه آل احمد

سيده ملکه خاتون، اولين زن حاکم در دوره اسلامي ايران است که در ناحيه ري به مدت سي و دو سال بين سالهاي 387 تا 419 ق با سياست و کياست توانست در مقابل سلاطين زمان خود چون سلطان محمود غزنوي بايستد و حکومت مقتدري را اداره کند.

نام اصلي او شيرين و مشهور به ام‌الملوک، فرزند رستم بن شروين از اسپهبدان خانان باوند در مازندران بود که بعدها به واسطه نام پسرش به ام رستم ملقب شد. ¹ سيده نيز يکي ديگر از القابش بود که به علت احترام به او داده بودند. عنصرالمعالي در قابوسنامه مي‌نويسد " وقتي به ري زني پادشاه بود به لقب سيده گفتندي...". ²

همسر سيده ملک خاتون ابوالحسن علي ملقب به فخرالدوله فرزند ابوعلي حسن رکن‌الدوله ديلمي بود که از سوي پدر به حکومت ري و همدان منصوب شد اما اختلاف با برادران موجب شد فخرالدوله قلمرو خود را ترک گويد و در طبرستان به نزد قابوس وشمگير پناه برد و تا سال 373ه ق در آنجا باقي ماند. فخرالدوله پس از فوت  دو برادرش عضدالدوله و مؤيدالدوله، به دعوت صاحب بن عبـّاد (وزير معروف ديلمي)  و بزرگان به حکومت قبلي خود و همچنين قسمتهاي تحت استيلاي برادرانش بازگشت. ³ در همين سال نيز با شيرين دختر رستم که از بستگان قابوس بود ازدواج کرد و به ري آمد. فخرالدوله پس از مدتي او را ملکه و نايب سلطنه اعلام کرد. ⁴

فخرالدوله در سال 387ق در قلعه طبرک ري درگذشت. در هنگام فوت جانشين بزرگسالي نداشت و از طرفي هم خزانه ملکش قابل توجه و ارزشمند بود ⁵ و مدعيان بسياري به دنبال تصاحب اين حکومت بودند درايت و کياست ملکه موجب برقراري آرامش شد. از اولين اقدامات او بستن درهاي قلعه براي جلوگيري از ورود و خروج بود و پس از آن از امام جماعت قلعه خواست تا آداب تدفين را انجام دهد و زماني که تمام کنترل را در دست داشت، نمايندگاني را به شهر فرستاد تا  خبر فوت فخرالدوله  را اعلام کنند. تمامي بزرگان به ديدن خاتون آمدند و به او تسليت گفتند و به خاطر احترامي که براي او قائل بودند مجدالدوله پسر چهار ساله او را به جانشيني فخرالدوله انتخاب کردند. با توجه به سن کم مجدالدوله سيده ملک زمام امور را در اختيار گرفت. ⁶ در تاريخ گزيده وصف اين خاتون چنين آمده است: "منکوحه‌اش سيده، بر ملک مستولي شد. هيچکس را از ارکان دولت زهره نبودي که بي اذن او در کم و بيش کاري مدخل کردن تا به مرتبه‌اي که کفن فخرالدوله قرض کردند و دست به خزانه نيارستند بردن." ⁷

ملکه خاتون حکومت‌داري را با کمک دو تن از وزرايش ابوطاهر و ابوالعباس ضبّي آغاز کرد. او ابتدا ولايتعهدي و حکومت اسمي همدان را به ابوطالب شاه خسرو ملقب به شمس‌الدوله، برادر کوچک مجدالدوله داد. حکومت اصفهان را به پسر ديگرش ابوشجاع عين‌الدوله واگذار و علاءالدوله فرامرز پسردايي خود را به سرپرستي او منصوب کرد. ⁸ سپس براي تعليم و تربيت فرزند خود مجدالدوله، ابوالحسن احمد بن فارسي از ادبا و لغويون مشهور را به ري دعوت کرد. مجدالدوله در کنار استادش به علم‌آموزي مشغول شد و تمام وقت خود را در کتابخانه بزرگ دربار ديلمي فارغ ازسياست ومملکت‌داري سپري کرد. دربار او محفلي امن براي ادبا، شعرا و دانشمندان زمان بود. ⁹

زماني که مجدالدوله به سن رشد رسيد مخالفين ملکه براي گرفتن زمام امور توطئه را آغاز کردند.  مجدالدوله تحت تاثير اين مخالفان در سال 397 ق بدون اجازه مادرش خطير ابوعلي را به وزارت منصوب و بنابه درخواست وزيرش ملکه خاتون را از مصدر کليه امور معزول کرد. ملکه خاتون با رنجش از اقدام فرزند خود شبانه به قلعه طبرک رفت تا چاره‌اي بينديشد. وزير مجدالدوله او را در قلعه محبوس کرد. ملکه موفق به گريز از قلعه طبرک شد و خود را به کردستان رساند  و با کمک  حاکم کردستان، بدربن حسنويه، که از دوستان همسر خود بود لشکري براي بازپس گرفتن حکومت تهيه کرد.  در راه ري بود که شمس‌الدوله فرزند ديگرش ازهمدان به او پيوست. ¹⁰ در اين نبرد وزير و مجدالدوله اسير شدند، ملکه بر ري مستولي شد و شمس‌الدوله را به جاي مجدالدوله بر تخت حکومت نشاند و خود اداره امور را در دست گرفت. پس از يک سال شمس‌الدوله به مقابله با مادرش پرداخت ملکه او را خلع و به همدان فرستاد و بار ديگر مجدالدوله را به حکومت ري منصوب کرد. شمس‌الدوله در 405 ق با کمک بدر بن حسنويه بر مادر و برادرش  شوريد که با شکست مواجه شد و به  همدان بازگشت. ¹¹

شورش ابن فولاد ديلمي از ديگر مواردي بود که سيده ملکه خاتون موفق به سرکوب آن شد و در چند جنگ و گريز بين اين دو مصالحه صورت گرفت. اين شورشها ديالمه را تضعيف کرد و سلطان محمود غزنوي از اين ضعف استفاده کرد و ري و نواحي مجاور را ضميمه ملک خود ساخت. اما سياست و تدبير سيده ملک خاتون ري را از تاخت و تاز نجات داد. سلطان محمود غزنوي در نامه خود خطاب به سيده ملکه خاتون نوشت: " بايد که خطبه بر من کني و زر به نام من زني و خراج بپذيري و اگر نه من بيايم  و ري بستانم  ترا نيست گردانم ...

              پاسخ ملکه چنين بود: "... تا شوي من فخرالدوله زنده بود اين انديشه همي بود که مگر ترا  اين راي افتد و قصد ري کني، چون وي فرمان يافت و شغل به من افتاد انديشه از دل من برخاست، گفتم: محمود پادشاهي عاقلست داند که چون او ملکي را به جنگ زني نبايد آمدن اکنون اگر بيايي خداي عزوجل داند که من نخواهم گريخت و جنگ را ايستاده‌ام، از بهر آنکه از دو بيرون نباشد: از دو لشکر يکي شکسته شود، اگر من ترا بشکنم به همه عالم نامه نويسم که سلطاني را شکستم که صد پادشاه را شکسته است، و اگر تو مرا بشکني چه تواني نبشت؟ گويي: زني را شکستم، ترا نه فتح نامه رسد و نه شعر فتح که شکستن زني بس فتحي نباشد. بدين يک سخن تا وي زنده بود سلطان محمود قصد وي نکرد. ¹²

لياقت و تدبير سيده او را در کنار قدرتهاي زمان، خليفه عباسي در غرب، قابوس وشمگير در شمال، سلطان محمود غزنوي در شرق و حکام ريز و درشت نواحي جنوبي و مرکزي توانست با مسالمت و بدون درگيري، به مدت سي سال حاکم نگه دارد. سيده ملکه خاتون در قلمرو خود عدالت را اجرا مي‌کرد و چند روز در هفته به امور مردم شخصاً رسيدگي مي‌کرد و تمام رتق و فتق امور لشکري و کشوري را خود با مشاوره انجام مي‌داد. حمدالله مستوفي حکومتداري او را چنين توصيف مي‌کند: "روز بار در پردۀ رقيق نشستي و با وزير و عارض سخن گفتي، سپاهي و رعيت را در حد هر يک محافظت نمودي و چون رسل از اطراف آمدندي، بي تلقين، جواب بسزا گفتي". و در ادامه مي‌افزايد: " تا او در حيات بود، ملک مجدالدوله به رونق بود ". ¹³

سيده ملک خاتون در سال 419 ه ق بر اثر بيماري در شهر ري درگذشت و سلطان محمود غزنوي فرصتي مناسب براي تصرف ملک او به دست آورد و مجدالدوله و فرزندش را کشت. ¹⁴ مزار او معروف به بقعه سيده ملک خاتون در شرق تهران قرار دارد.

کاشيکاري دوره ديلمي

____________________________

1. دايرةالمعارف زن ايراني، تهران، رياست جمهوري مرکز امور مشارکت زنان، بنياد دانشنامه بزرگ فارسي، 1382، ج 2، ص 632 .

2. عنصرالمعالي کيکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگير بن زيار، قابوس‌نامه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352، ص 146 .

3. عباس اقبال آشتياني، تاريخ مفصل ايران از صدر اسلام تا انقراض قاجاريه، تهران، قيام، 1347، ص 178.

4. محمدحسن رجبي، مشاهير زنان ايراني و پارسي‌گوي از آغاز تا مشروطه، تهران، سروش، 1374، ص 127 .

5. "بوقت وفات فخرالدوله نود بار هزارهزار دينار و هشتصد و هفتاد و پنج هزار و دويست و هشتاد و چهار دينار و صدوچهل هزار هزار و هشتصدوشصت و سه هزار و نود درم و سه هزار خروار جامۀ بريده و نابريده، بيرون آلات مرصع و زرين و سيمين و غير آن در خزانه موجود بود." برگرفته از تاريخ گزيده حمدالله مستوفي قزويني. به کوشش عبدالحسين نوايي. تهران، اميرکبير، 1364، ص 419.

6. شمس‌الملوک جواهرکلام، زنان نامي اسلام و ايران. تهران، بي نا، 1338، ص 76 .

7. حمدالله مستوفي قزويني، همان.

8. محمدحسن رجبي، همان.

9. همانجا.

10. حمدالله مستوفي قزويني، ص421 .

11. عباس اقبال، ص182.

12. عنصرالمعالي کيکاووس بن اسکندر ... همان.

13. حمدالله مستوفي قزويني. همان.

14. همانجا.