ملامحمدمهدي نراقي

(م 1209 هـ. . ق)

جلال الدین آشتیانی

يكي از اكابر علماي شيعه كه در جامعيت و احاطه و تبحر و تخصص درعلوم نقلي و عقلي در دوران اسلامي كم نظير است آخوند ملامحمد مهدي نراقي¹ كاشاني است (متوفاي سنه 1209 هـ. ق) مجتهد و حكيم عارف و رياضي دان اواخر قرن دوازده و اوايل قرن سيزده هجري قمري. نراقي از فارغ التحصيلان حوزه علميه اصفهان است و مدتي نيز درعتبات عاليات از محضر اساتيد نامدار و بزرگ كربلا و نجف استفاده نموده است. نراقي در علوم عقلي و نقلي از تلاميذ فقيه و حكيم محقق ملا اسماعيل خواجويي و عالم بارع شيخ محمد هرندي و دانشمند محقق ملامهدي هرندي و استاد محقق علوم رياضي آقا ميرزا نصير اصفهاني است.

اينكه بعضي گمان كرده‎اند مرحوم حاج ملامهدي در حكمت الهي شاگرد خواجوئي است و علوم نقلي را از ساير اساتيد عصر استفاده نموده است، اشتباه محض است، چون ملا اسمعيل درعلوم نقلي و عقلي از محققان عصر خود به شمار مي‎رود، و نراقي معقولاً و منقولاً،‌ از محضر آن يگانه دهر استفاضه نموده است.

عمده تحصيل نراقي در اصفهان، نزد علماي بزرگ اين شهر پر فيض بوده و در حوزه بزرگ اين شهر پرورش علمي يافته است. آخوند ملااحمد نراقي فرزند نحرير او در ترجمه پدر عظيم الشأن خود نوشته است: «و كان عمده تحصيله في اصفهان عند مشايخه الكرام ملا اسماعيل الخاجوئي و الحاج شيخ محمد و مولانا مهدي الهرندي²  و ميرزا نصير، و قرء‌ شطراً‌من الحديث عند الشيخ الأجل الشيخ يوسف اي صاحب حدائق… و كذا آقا محمد باقر البهبهاني»، ‌ظاهراً محضر عالم بزرگ شيخ محمدمهدي فتوني را نيز درك نموده است ولي به جناب آقاي بهبهاني ـ آقاباقر ـ نظري خاص داشته است.

از نراقي آثار تحقيقي در علوم عقلي و نقلي به يادگار مانده است كه مورد توجه محققان قرار گرفته است:

1و2- لوامع الاحكام و معتمدالشيعه در فقه استدلالي از آثار نفيس آن يگانه زمان است كه مورد استفاده و مراجعه فقهاي عظام مي‎باشد.

3- توضيح الاشكال از آثار نفيس در هندسه كه اصول اين علم را به فارسي تأليف نموده است.

4- تحرير اُكر. ثاوذوسيوس در مثلثات نيز از آثار نفيس اوست.

5- جامع السعادت در علم اخلاق تأليف اين مرد بزرگ چند مرتبه چاپ شده است.

6- حواشي شفاي شيخ قسمت الهيات يكي از آثار عالي در حكمت است كه تمامي مشكلات كتاب را حل كرده است.

از نراقي متجاز از سي –30- اثر علمي در فقه و اصول و فلسفه و اخلاق و حساب و هندسه و هيئت و نجوم ، باقي مانده كه همه اين آثار دلالت بر تبحر و تخصص مؤلف در علوم عقلي و نقلي نمايند.

نگارنده «لمعات الهيه» و « لمعات عرشيه» اين عالم بزرگ را در آينده نزديك به چاپ مي‎رسانم.

يكي از آثار نفيس نراقي در حكمت الهي كتاب مختصر او بنام قره العيون است كه آن را براي تدريس در دانشكده انتخاب كرده‎ام، اين رساله را بايد با ترجمه و شرح مختصر به فارسي در دسترس دانشجو قرار داد و آن را وسيله و مدخل قرار داد جهت رجوع به كتب مفصله.

جامع الافكار يكي ديگر از آثار نفيس فلسفي اين محقق بزرگ است. اين كتاب مشتمل است بر افكار و عقايد قدما و متأخران از فلاسفه .

معاصر نراقي حكيم فاضل و عارف بارع آقاي محمد بيدآبادي با آنكه كتب ملاصدرا را تدريس مي‎نمود به عرفانيات بيشتر پايبند است تا مباني حكمت متعاليه، و محقق نراقي به مباحث نظري توجه بيشتري دارد.

آخوند نوري تلميذ عظيم الشأن آقا محمد بيدآبادي، ‌منغمر در طريقة ملاصدرا است و در مباحث و مسائل با آنكه داراي قريحه و ذوق عديم النظيرست جانب برهان را مي‎گيرد و از اين لحاظ به نراقي اشبه است از بيدآبادي.

علامة نراقي از مجتهدين بزرگ عصر خود و از مراجع و زعماي دين و داراي محضر ترافع و قضا بود. مؤلفين كتب فقهي به آثار او توجه نموده‏اند. با اين وصف در حكمت و فلسفه الهي نيز داراي مقام شامخي است و در فنون رياضي نيز، آثار نفيسي دارد، عالي ترين كتب رياضي را تدريس مي‎نمود، بعضي از او به افضل المهندسين تعبير نموده‎اند. در علوم تفسير و حديث و رجال و اخلاق تخصص داشته است، به لحاظ همين جامعيت و تبحر بود كه وقتي در كربلا به حوزه استاد بزرگ عصر خود، استادالاساتيد آقا باقر³ بهبهاني ـ رضي الله عنه ـ حاضر شد، ‌مورد توجه كليه افاضل قرار گرفت، و استاد مقدم او را گرامي داشت، با اينكه در آن عصر ده‎ها محقق در حوزه‎هاي علمي سرگرم تعليم و تعلم بودند. نراقي چون در شهر كاشان متوطن شد و از حوزه‎هاي بزرگ دور افتاد،‌ آنطوري كه بايد مورد استفادة طالبان علم قرار نگرفت و احتمال مي‏رود مانند همه اعاظم كه در جاهاي كوچك قرار مي‎گيرند، از تعرض بي مايه‎ها كه در همه جا حضور دارند مصون نمانده باشد، و اين خود از اعظم مصائب است. يكي از اساتيد حقير به همين مصيبت مبتلا بود.

مرحوم نراقي در حكمت الهي به آخوند ملاصدرا بسيار توجه داشته و از آثار او در همه جا متأثر است و در تحرير مشكلات و عويصات از آخوند استفاده نموده است.

_______________________________________

1. نراقي تحصيلات ابتدائي را در كاشان انجام داده و بعد ازتحصيل كتب صرف و نحو معاني بيان و منطق و قسمتي از سطوح اصول و فقه به اصفهان رفته است و بعد از طي درجات كمال به كاشان مراجعت نموده و در همانجا به تدريس و ترويج شرع مبين پرداخته است.

اين كاشان شهر عجيبي است و خداوند در نهاد مردم اين شهر كويري چه استعدادهائي به وديعه نهاده است و چه نوابغ بي‎نظيري در علوم و فنون و ذوقيات از اين سازمان برخاسته‎اند.

در هنر معماري و كاشي سازي و نساجي در سطح وسيع و نقاشي و فن موسيقي و علم ادوار، و علوم اسلامي معقولاً و منفولاً گوي سبقت از ديگران برده‎اند. بلي مردمي كه از تنبلي و بي عاري در ادوار و دهور گريزانند بايد افتخارآفرين باشند در اين مردم استعداد و ذوق، و غيرت كار و فعاليت بهم آميخته است.

كاشان از قديم يعني از همان اوائل اسلام محل سكونت شيعيان و مواليان شاه مردان و پناه گاه فدائيان و مريدان اميرمؤمنان و خلفاي آن حضرت مي‎باشد.

ملااحمد نراقي صاحب كتاب مستندالشيعه فرزند مؤلف يكي از اعاظم فقها و مجتهدان عصر قاجاريه به شمار مي‎رود. ترجمه احوال ملامهدي بن ابي ذر نراقي را در كتب ارباب تراجم مي‎توان ديد، همه او را از اكابر و اعاظم فقهاء و حكما و بعضي او را خاقم حكما و مجتهدين دانسته‎اند. ولي آنچه كه مهم است تهيه اثري است كه آثار فلسفي و الهي او را تجزيه و تحليل نمايد.

ميرزا ابوالحسن مستوفي * مؤلف تاريخ گلشن مراد و دبير و نويسنده و وقايع نگار دوران زنديه كه معاصر مرحوم نراقي است درگلشن مراد متعرض احوال و آثار او شده است و از نراقي به، فيلسوف بحق و حكيم مطلق، جامع معقول و منقول، المولي الاعم و الحبر الاعلم، استاد البشر و … تعبير كرده و نوشته است: ‌در جميع علوم ماهر و مبين دقايق افكار اوائل و اواخر بلكه خود مكمل علومند… و تا بحال تحرير سنه مباركه – 1206 هـ. ق – رسيده در قيد حيات و به ارشاد خلايق مشغول مي‎باشد…».

مرحوم نراقي سال (1209هـ ق ) درگذشته است و هنگام رحلت ** حدود (60سال) داشته است.

* ‌ميرزا ابوالحسن مستوفي كاشي فرزند معزالدين محمد غفاري اولين نقاش خاندان غفاري است و ابوالحسن غفار نقاشباشي معروف به صنيع الملك فرزند برادر اوست، و مرحوم ميرزا محمدخان غفاري معروف به كمال الملك فرزند برادر صنيع الملك است.

نقاشان كاشان به اين چند نفر محدود نمي ‎شوند و شرح حال و آثار نقاشان كاشان نياز به تاليف كتابي قطور دارد، در دوره صفويه به نام چندين نفر از نقاشان نامي برمي‎خوريم كه از مردم كاشان مي‎ باشند. از جمله آقا رضا نقاش كاشي كه « در چهرگشائي و شبيه كشي نظير و عديل نداشت… يك مرتبه صورت و چهره اي ساخته و پرداخته بود كه شاه عالميان (مراد شاه عباس كبير است) به اجازه آن بوسه بر دست او نهادند».

** يكي ديگر از معاصران نراقي كه به خدمت وي رسيده و شرح حال و آثار او را تماماً برشمرده است صاحب ـ رياض الجنه ـ سيد حسن زنوزي تبريزي است.

رياض الجنه، تأليف زنوزي و تاريخ گلشن مراد، هر دو از آثار كم نظير در باب خود مي‎باشند كه با كمال تأسف تا اين زمان كسي اقدام به چاپ آنها ننموده است

2. اين ميرزا نصير از اكابر زمان در علوم رياضي و فلكيات و علم طب بود و جمع كثيري از او در علم حساب و هندسه و نجوم و هيئت و طب استفاده نموده ‎اند.