آزيتا لقايي

در آستانه سفر مظفرالدين شاه به فرنگ تجار در حرم حضرت عبدالعظيم متحصن و خواستار لغو تعرفة جديد گمركي، رفع تبعيض در گرفتن حقوق گمركي از مسلمانها و عزل نوز شدند. نارضايتي تجار از وضع نابسامان اقتصادي زمينه ‏ساز تحصن بود. تجار قبلاً هم به عين الدوله شكايت كرده بودند اما نتيجه‏ اي نداشت. قبل از تحصن توسط ميرزاجوادخان سعدالدوله عريضه ‏اي در شكايت از احجافات بلژيكيها به عين ‏الدوله دادند. براي رسيدگي به شكايت تجار جلسه ‏اي با حضور عين ‏الدوله، سعدالدوله، وزير مخصوص، علاءالملك، دبير حضور، گروهي از رجال دربار و هفت نفر از تجار و ژوزف نوز تشكيل شد. تجار با دليل اثبات كردند كه بيش از حقوق تعيين شده از آنها گمرك گرفته ‏اند. نوز پس از اثبات ادعاي تجار فحشي نثار آنها كرد با اين عمل جلسه بدون حصول نتيجه ‏‏اي خاتمه يافت. پس از آن تجار تصميم گرفتند در حرم حضرت عبدالعظيم متحصن شوند. در تحريك تجار به تحصن، عوامل ديگري هم مؤثر بودند كه نبايد ناديده گرفته شوند. مخالفت سيدعبدالله بهبهاني با عين‏ الدوله از جمله اين عوامل است. آيت ‏الله بهبهاني كه از اوايل محرم تحت لواي مخالفت با نوز به مقابله با عين الدوله برخاسته بود، موقعيت پيش آمده را براي پيشبرد مقاصد سياسي ‏اش مناسب يافت. او به ديدار متحصنين رفت و با آنها صحبت كرد از محتواي صحبتش اطلاع دقيقي در دست نيست، اما مشخص است كه قصد داشت تجار را به حركتي سياسي وادارد زيرا سعدالدوله كه حضور داشت از او مي‏خواهد در اين موضوع دخالت نكند و به آن رنگ سياسي نزند. سيدعبدالله بهبهاني از گفته‏ هاي سعدالدوله ناراحت شده و آنجا را ترك مي‏كند و آيت ‏الله سيدمحمد طباطبايي و انجمن مخفي هم قبل از تحصن در جريان تصميم تجار قرار داشتند. هواخواهان ميرزاعلي ‏اصغر خان اتابك كه براي بازگرداندن او به قدرت تلاش مي‏كردند نيز ازجمله تحريك‏ كنندگان تجار بودند. از عوامل مؤثر ديگر در اين واقعه حاجي ملك ‏التجار و محمدعلي ميرزا وليعهد را نام برده‏ اند كه به دليل عداوتشان با عين ‏الدوله، تجار را تحريك كرده ‏اند. سعدالدوله نيز به دليل دشمني با نوز از عوامل خط‏ دهنده به تجار بود. عامل ديگر انگليسها بودند كه از قرارداد جديد گمركي ايران و روسيه متضرر مي‏شدند. در نتيجه خواستار عزل نوز عامل عقد قرارداد با روسيه، و لغو تعرفة جديد گمركي بودند. گروهي انگلسيها را سلسله ‏جنبان اصلي حركت تجار دانسته‏ اند. تحصن تجار هشت روز به طول انجاميد طي اين مدت از طرف دولت براي بازگرداندن تجار به شهر تلاشهايي صورت گرفت. روز دوم تحصن سعدالدوله وزير تجارت و سعيدالسلطنه وزير نظميه از طرف عين ‏الدوله نزد تجار رفتند و وعده دادند كه به عرايض آنها رسيدگي مي‏شود و از تجار خواستد به شهر بازگردند اما تجار نپذيرفتند. علاءالملك وزير علوم هم به ملاقات تجار رفت و توانست حاج محمداسمعيل مغازه‏ اي را راضي كند كه به تهران بازگردد. اما تجارِ ديگر مانع حركت آنها به تهران شدند. روز 22 صفر عين‏ الدوله به اسم زيارت به حرم حضرت عبدالعظيم رفت و خواهان ملاقات تجار شد ولي تجار حاضر به ملاقات با او نشدند. در روز 23 صفر شايع شد كه در تهران بلوا خواهد شد. دولت تعداد مستحفظين را افزايش داد. سرانجام در 24 صفر با وساطت محمدعلي ميرزا وليعهد، تجار قبول كردند به تحصن پايان دهند. طبق مذاكرات به عمل آمده قرار شد نوز با اختيارات محدود بر سر كار باقي بماند و مجلسي از تجار به رياست سعدالدوله بر كار او نظارت كنند. همچنين در گمركخانه هر شهر نماينده ‏اي از تجار حاضر باشند كه بدون اطلاع و امضاي آن نماينده، مامورين گمرك حق دريافت حقوق گمركي نداشته باشند. تجار با اتكا به وعدة محمدعلي ميرزا وليعهد در مورد رسيدگي به خواسته‏ هايشان پس از بازگشت شاه از سفر، به تحصن خاتمه دادند و به شهر بازگشتند. سعدالدوله و سيدعبدالله بهبهاني با خاتمه تحصن مخالف بودند. سيدعبدالله معتقد بود تجار را فريب داده‏ اند.