متحصنين سفارت انگليس

آزيتا لقائي

     از سال 1323ق نارضايتي عمومي در ايران به شكل اعتراضات منسجم وارد مرحله نويني شد كه در نهايت با انجام تغييراتي در ساختار سياسي حكومت عنوان نهضت مشروطه گرفت. تحصن در سفارت انگليس از مراحل مهم نهضت مشروطه و عامل به ثمر رسيدن آن است. همزمان با مهاجرت علماي مخالف دولت به قم كه به مهاجرت كبري شهره است، عده‌اي از تجار تهران در سفارت انگلستان تحصن كردند. آنها به اين بهانه كه پس از خروج علما از شهر تأمين مالي و جاني نخواهند داشت به سفارت انگليس رفتند و به مرور بر تعداد آنها افزوده شد و در نتيجه نقش تعيين‌كننده‌اي در تحقق فرمان مظفرالدين شاه براي تشكيل مجلس شورا پيدا كرد.

     همانطور كه ذكر شد همزمان با مهاجرت علما عده‌اي به بهانه نبود امنيت مالي و جاني در سفارت انگليس متحصن شدند. اما نبود امنيت فقط بهانه بود. حداقل از يك ماه قبل از آن گروهي در فكر تحصن در سفارت انگليس بودند. ايولين گرانت داف كاردار سفارت انگليس در گزارشي به تاريخ 21 ژوئن 1906/ 28 ربيع‌الثاني 1324ق نوشت : ” اگر روزي بشنوم كه علما به طور دسته‌جمعي در ساختمان سفارت دولت اعليحضرت پادشاهي در شهر بست نشسته‌اند تعجب نخواهم كرد.“ و به همين دليل سفارت انگلستان مهياي پذيرايي از متحصنين شد و روزي كه مردم به سفارت رفتند فوراً چادرهاي متعددي از انبار سفارت بيرون آمد و وسايل پذيرايي هم آماده شد كه متحصنين در مضيقه قرار نگيرند.

      خاطرات ظهيرالدوله هم گزارش گرانت داف را تأييد مي‌كند. ظهيرالدوله از تصميم آيت‌الله سيدمحمد طباطبايي و آيت‌الله سيدعبدالله بهبهاني براي تشويق مردم به تحصن در سفارت انگليس خبر مي‌دهد. مسلم اينكه تحصن در سفارت اقدامي ناگهاني و از روي استيصال نبود كه گروهي از تجار براي حفظ جانشان به آن دست زده باشند بلكه از قبل هماهنگي‌هاي لازم صورت گرفته بود. اردشير جي ريپورتر مدعي است كه واسطه بين مقامات ملي و سفارت انگليس بوده و براي تحصن موافقت سفارت را كسب كرده است. از طرف ديگر آيت‌الله سيدعبدالله بهبهاني از تجار مي‌خواهد در صورت ضرورت به سفارت انگليس پناهنده شوند. زيرا سفارت به او وعده همراهي داده است. در آغاز عده كمي كه تاريخ بيداري ايرانيان تعدادش را نه نفر ذكر مي‌كند در سفارتخانه متحصن مي‌شوند و به اشاره دو نفر از كاركنان ايراني سفارت براي اينكه به موضوع اهميت بيشتري دهند سعي در جلب افراد ديگر به سفارت مي‌كنند آنها و طلاب مدارس و اصناف را تشويق به تحصن كردند و براي اين كار به گروهي از طلاب پول دادند همچنين مقاديري پول در اختيار رؤساي اصناف قرار گرفت تا به افرادي از صنفشان بدهند كه در تحصن شركت كرده و از كسب معاش بازمانده‌اند. به اين ترتيب هر روز بر تعداد متحصنين افزوده شد و اصناف در چادرهاي جداگانه جاي گرفتند. مخارج تحصن را در ظاهر حاج محمدتقي و حاج محمدحسن بنكدار كه از تجار درجه دوم بازار بودند متكفل شدند. اما در واقع كميته‌اي براي اين كار تشكيل شده بود و سفارت انگليس هم به لحاظ مالي به آنها كمك مي‌كرد تا قبل از تحصن در سفارت مردم خواهان گشايش عدالتخانه بودند اما پس از آن لفظ مشروطه و كنستي توسيون ميان مردم رواج يافت بي‌آنكه عده زيادي بر مفهوم آن واقف باشند. سفارت انگلستان در طول مدت تحصن كمال همراهي را با متحصنين داشت و در بالا بردن سطح شعارها و تقاضاهاي آنها مؤثر بوده در واقع انگلستان كه شاهد نضج‌گيري جنبش اعتراضي ايرانيان بود سعي كرد با قرار گرفتن در مسير حركت آن تا حد امكان از اين جنبش به نفع مقاصدش بهره گيرد. در سال 1906م/ 1324ق انگلستان تلاش مي‌كرد روسيه را براي تقسيم ايران متقاعد كند و مذاكرات مقدماتي قرارداد مشهور 1907 آغاز شده بود. دولت انگلستان براي چانه‌‌زني با روسيه و كسب امتيازات بيشتر بايد وزنه قدرت را در ايران به نفع خود سنگين مي‌كرد. همراهي با مردم در نهضت براي سفارت انگليس و دولت انگلستان كسب وجهه مي‌كرد و مردم از آنها به عنوان حاميان مشروطه ياد مي‌كردند. متحصنين تا مدتي با مهاجرين قم هماهنگي داشتند اما پس از عزل عين‌الدوله از صدارت و صدور فرمان تأسيس مجلس شورا اختلاف بين متحصنين و مهاجرين نمود يافت. متحصنين خواهان ادامه تحصن تا گشايش مجلس بودند اما مهاجرين قم خواهان بازگشت به تهران و پايان تحصن شدند. اختلاف ديگر آنها در قبول فرمان شاه بود. مهاجرين به فرمان شاه اعتماد داشتند اما متحصنين آن را كافي نمي‌دانستند و خواهان تأييد فرمان شاه از سوي سفارت انگليس شدند. متحصنين نتوانستند در مقابل مهاجرين مقاومت كنند زيرا روزي كه علما به تهران بازگشتند مردم از سفارتخانه براي استقبال از آنها خارج شدند و تعداد كمي هم كه در سفارتخانه باقي مانده بودند پس از مذاكره با آيت‌الله بهبهاني و آيت‌الله طباطبايي حاضر شدند سفارت انگليس را ترك كنند و به تحصن خاتمه دهند.