مسجد سيدعزيزالله و نقش آن در قيام 15 خرداد 1342

نيلوفر كسري

     مسجد سيدعزيزالله واقع در بازار چهارسوق جنب بازار بزرگ تهران از بناهاي تاريخي عصر قاجاري است كه توسط سيدعزيزالله در زمان فتحعلي شاه قاجار بنا شد. معماري اين مسجد از اعصار گذشته نشات گرفته و داراي کاشي کاريهای زيبا، چهار ايوان و گنبد دو پوششي است كه با سردر مسجد، جلوخانه، هشتي، صحن و شبستان كامل مي‏گردد. مكان سوق ‏الجيشي اين مسجد و نزديكي آن به بازار بزرگ از همان ابتدا موجب اهميت آن شد، چرا كه در تهران قديم رسم بر اين بود كه داروغه شهر كه حافظ و نگهبان شهر بود در محلي به نام چهارسوق اقامت مي‏كرد و به نظارت امور شهري مي‏پرداخت. داروغگان از ساعت 8 بعدازظهر در ميدان ارگ كه نزديك بازار چهارسوق قرار داشت به نواختن طبل مي‏پرداختند و كسبه بازار با شنيدن صداي طبل مي‏دانستند كه يك ساعت بعد مي‏بايست بازار را تخليه كنند و سر ساعت 9 محل را تحويل داروغگان دهند. بازار چهارسوق علاوه بر موقعيت استراتژيك محافظت از بازار، از كاخ شاه و نواحي اطراف آن نيز محافظت مي‏نمود. بدين ترتيب مسجد سيدعزيزالله در قطب سياسي و اقتصادي شهر تهران قرار داشت و همواره در فعاليت‏هاي سياسي مربوط به بازار فعال بود. اين فعاليت‏ها از زمان كودتاي 28 مرداد 1332 و استقرار حكومت ديكتاتوري در ايران افزايش يافت، چرا كه كودتاي 28 مرداد 1332 علاوه بر آنكه به مثابه سركوب نيروهاي ملي به رهبري دكتر مصدق بود، سركوب نيروهاي مذهبي به رهبري آيت‏الله كاشاني هم بود. فضاي بازي كه پس از شهريور 1320 پديد آمده بود مردم مسلمان و مبارز را به دور يكديگر جمع كرده بود و بار ديگر رهبران مذهبي هسته ‏هاي مبارزاتي تشكيل داده بودند كه مكان اين هسته ‏ها در مساجد قرار داشت. كودتاي 28 مرداد 1332 و ايجاد دستگاه مخوف ساواك به دستور امريكاييان بار ديگر فضاي كشور را سنگين نمود وبه تدريج هسته ‏ها و گروههاي مبارزاتي را پراكنده ساخت، اما محرم و ياد حسين (ع) اين گروهها را جمع مي‏‏نمود و مساجد را به محل تجمع مبارزان و تبادل افكار و آراء هيئتهاي مذهبي مبدل مي‏ساخت. اين هسته‏ هاي مذهبي در ابتدا تنها جهت آشنايي جوانان با مسائل مذهبي تشكيل شده  بود اما به تدريج با حضور علما به هسته ‏هاي مبارزاتي بر ضد رژيم پهلوي مبدل شد.

     در اين بين مساجد سيدعزيزالله، شيخ علي، امين‏ الدوله، شاه، ارك و آذربايجاني‏ها اهميت ويژه ‏اي داشتند و مركز ارتباط روحانيان و بازاريان بودند. نقطة عطف مبارزات اين هيئتهاي مذهبي با روي كار آمدن اسدالله علم و اجراي طرح انجمنهاي ايالتي و ولايتي آغاز شد و به مبارزه علني علما، بازاريان، مردم با رژيم پهلوي مبدل گشت. به دنبال سخنراني امام خميني در خرداد 1342، در مسجد سيدعزيزالله مراسم دعا و نيايش برگزار شد و در پي آن علماي وقت آيت‏الله خوانساري، بهبهاني و تنكابني در اين مسجد متحصن شدند.

      در پي اين اقدام، مساجد ديگر نيز وارد عمل شدند و مبارزات مردمي در كشور افزايش يافت و سخنراني‏هايي در مساجد فوق به تاسي از آيت‏ الله خميني توسط آيت‏ الله خوانساري، حجت ‏الاسلام فلسفي و حجت ‏الاسلام تنكابني برگزار شد. به طوري كه عمال رژيم پهلوي در خرداد 1342 مسجد سيدعزيزالله را تعطيل كردند، اما شدت مبارزات مردمي به حدي بود كه اسدالله علم، نخست ‏وزير وقت ناچار به لغو تصويبنامه انجمن‏هاي ايالتي و ولايتي گشت.

    مسجد سيدعزيزالله همچنان جايگاه خود را در مبارزه بر ضد رژيم پهلوي حفظ نمود و در سالهاي 1346 الي 1350 همچنان محل موعظه حجت‏ الاسلام فلسفي و از مراكز تجمع مبارزان و مجاهدان اسلامي بود.