آغاز جنگ جهاني اول با حضور كشورهاي روس، فرانسه و انگليس به نام « دول متفق» و كشورهاي اتريش و آلمان به عنوان « دول محور» و پيوستن عثماني، ايتاليا و ژاپن به گروههاي متخاصم با يكديگر، جهان را درگير محاربه‏اي بزرگ و خانمانسوز كرد كه ايران آن روزگار را هم به مناسبت موقعيت ژئوپولتيكي دور از معركه نگذاشت. با وجود آنكه ايران در زمانه سلطنت احمدشاه قاجار و صدارت ميرزاحسن مستوفي‏الممالك بيطرفي (1) خود را به دول متخاصم اعلام كرد اما نيروهاي درگير در جنگ اين بيطرفي را عملاَ و مكرراَ نقض كردند و از اين رهگذر خسارات فراواني به كشور وارد آمد.

     به دنبال آغاز جنگ در ژوئيه 1914م، عثماني‏ها به بهانه آنكه روسها آذربايجان را اشغال كرده‏اند، با ارائه يادداشتي به دولت ايران، نقض نكردن بيطرفي كشورمان را موكول به بيرون رفتن روسها از آذربايجان كردند. تلاش دولتمردان ايران به منظور بيرون راندن روسها كه از چند سال پيش از شروع جنگ، بخشهايي از شمال كشور را به اشغال خود درآورده بودند به نتيجه‏اي نرسيد و آنها به بهانه حفظ جان اتباع خود در ايران، نيروهاي خود را از آذربايجان و ساير نواحي اشغالي خارج نكردند و ايران همچنان به علت ضعف نيروهاي نظامي خود ناگزير به تحمل حضور بيگانگان و تجاوزات آنان در خاك خود شد. هر چند دلايل عمده و ريشه‎اي اين اقامت مشكل‏ساز نيروهاي بيگانه را در قرارداد 1907 و اولتيماتوم روسيه به ايران در مسئله اخراج مورگان شوستر آمريكايي، مستشار مالي، و پس از آن در قرارداد سرّي 1915 بايد جست. در نوشتار حاضر سعي بر آن است تا به شرح گذراي مانيفست ديپلماسي ايران در خلال جنگ جهاني اول و بررسي نقض بيطرفي، اوضاع سياسي، اجتماعي و رقابت روس و انگليس در ايران پرداخته شود.

نقض بيطرفي و اشغال ايران

     در قرن اخير، ميهنمان دو مرتبه به اشغال آشكار قواي اجنبي درآمد. پي‏آمد وقوع دو جنگ جهاني اول و دوم، به رغم اعلان بيطرفي دولت ايران، اين بيطرفي به كار نيامد و به هيچ وجه مورد توجه  نيروهاي انگليس و روس واقع نشد و بيطرفي ايران به دلايل واهي نقض شد. جنگ جهاني اول در 28 ژوئيه 1914 تقريباَ هشت روز پس از تاجگذاري احمدشاه آغاز شد. اين رويارويي نظامي كه در ابتدا به مثابه تصفيه حساب ميان قدرتهاي طراز اول اروپا تلقي مي‏شد، دامنه گسترده‏اي يافت. در ابتدا اتريش – هنگري به صربستان اعلام جنگ داد. روسيه قواي خود را در مرزهاي اتريش – هنگري و متحد اين امپراتوري، آلمان ، متمركز كرد. آلمان در يكم اوت به متحد روسيه، فرانسه، اعلان جنگ داد و در 3 اوت طبق نقشه شلايفن بخشي از بلژيك را تسخير كرد. بريتانيا در 4 اوت به آلمان اعلان جنگ داد. در نوامبر 1914 تركيه عثماني متحد جنگي آلمان و اتريش شد و در اكتبر 1915 بلغارستان نيز به آنان پيوست. ژاپن (اوت 1914)، روماني (ژوئيه 1916) و ايتاليا (مه 1915) به متفقين پيوستند و ايالات متحده در آوريل 1917 به آلمان اعلان جنگ داد و سرانجام با اعلان آتش بس آلمان در 11 نوامبر 1918 جنگ جهاني اول پايان يافت. (2)

      اما در ايران به گاه وقوع جنگ، صفحات شمالي و شمال غرب كشور زير سلطه قشون روس قرار داشت. قواي روس در شهرهاي آذربايجان، اردبيل، قزوين و انزلي، حضور نامشروع داشتند و بخشهايي از جنوب كشور از جمله بوشهر و بندر لنگه نيز در اشغال نيروي انگليس بود.

      در پي آغاز جنگ جهاني اول، ايران مشي بيطرفي  اتخاذ كرد و فرمان احمدشاه مبني بر اعلان بيطرفي دولت در 12 ذيحجه 1332ق صادر شد.

        نظر به اينكه در [ا] ين اوقات متأسفانه بين دول اروپ نايره جنگ مشتعل است و ممكن است اين محاربه به حدود مملكت ما نزديك شود و نظر به اينكه روابط وداديه ما بحمدالله با دول متخاصمه برقرار است براي اينكه عموم اهالي از نيات مقدسه ما در حفظ و صيانت اين روابط حسنه نسبت به دول متحاربه مطلع باشند امر و مقرر مي‏فرماييم كه جناب مستطاب اجل اشرف افخم اكرم مهين دستور معظم مستوفي‏الممالك، رئيس ‏الوزرا و وزير داخله فرمان ملوكانه را به فرمانفرمايان و حكام و مأموران دولت ابلاغ دارند كه دولت ما در اين موقع مسلك بيطرفي را اتخاذ و روابط دوستانه خود را با دول متخاصمه كماكان حفظ و صيانت مي‏نمايد و به اين لحاظ مأموران دولت را بايد متوجه نمايند كه نبايد وجهاَ من‏الوجوه براَ و بحراَ كمك به همراهي و يا ضديت هر يك از دول متخاصمه نموده و يا اسلحه و ادوات حربيه براي يكي از طرفين تدارك و يا حمل كنند و بايد از طرفداري با هر كدام از دول متحاربه پرهيز و احتراز نموده، مسلك بيطرفي دولت متبوعه خود را كاملاَ رعايت نمايند و در تكميل حفظ بيطرفي و صيانت روابط حسنه باز آنچه هيئت دولت مامصلحت داند و به عرض برسد در اجراي مقررات آن امر ملوكانه شرف صدور خواهد يافت. (3)

      به نظر مي‏رسد كه اعلام بيطرفي ايران تأثير چنداني بر چگونگي مواجهه دول متحارب در استفاده از موقعيت سوق‏الجيشي كشورمان نداشت. اندك زماني پس از شروع جنگ، واحدهايي از سربازان انگليسي به همراه قواي هندي زير امر خود از بحرين وارد آبادان شدند و اين شهر را اشغال كردند. عمده‏ترين توجيه گسيل اين نيروي نظامي، ضرورت محافظت از تأسيسات استخراج نفت در منطقه خوزستان بود. در نيمه اول صفر 1333ق. تبريز به اشغال سپاه عثماني درآمد (4) و كشمكش نظامي بين عثماني و روس به اوج خود رسيد. گروهي مركب از نظاميان عثماني و آلماني تحركاتي را در منطقه خوزستان و اطراف آن آغاز كردند. اين فعل و انفعالات با واكنشي ديگر از سوي انگليسي‏ها مواجه شد. آنان اين كنش‏ها را به نوعي خرابكاري در امتداد خط لوله نفت تلقي كردند و بهانه تازه‏اي به دست آوردند تا نيروهاي خو د را رهسپار اهواز نمايند و حتي تا مسجدسليمان هم پيشروي كنند.

فرصت استثنايي

     در زمره بارزترين نوع مقاومت مردمي مي‏توان به تكوين « كميته دفاع ملي» اشاره كرد كه توسط جمعي از مهاجران در قم شكل گرفت و شماري داوطلب در آن گرد هم آمدند. مرحله‏اي از اشغال كشور در حال شكل گيري بود و تهران و بسياري ديگر از شهرها آبستن حوادث بود. روسها با نيروي تازه نفس خود به فرماندهي باراتوف هسته مركزي مقاومت كميته دفاع ملي را درهم كوبيدند و شهرهاي قم، اصفهان، همدان و كرمانشاه به دست قواي روس افتاد. هر چند مدت زماني بعد در پي شكست مقطعي انگليسي‏ها در عراق، قواي عثماني از ولايات غرب وارد خاك كشورمان شدند و كرمانشاه و همدان را تصرف كردند، ليك همچنان حاكميت سياسي در نوسان و ناپايدار بود. در اين اوضاع ايرانيان تماشاگر كش و قوس درگيري متحدين و متفقين در خاك خود بودند كه هر از چندي كفه ترازو به سود يكي از طرفهاي درگير سنگيني مي‏كرد.

     انقلاب روسيه كه در اكتبر 1917م روي داد، صفحه‏اي نو در تاريخ جنگ جهاني اول گشود. پيامد پيروزي انقلاب بلشويك‏ها در روسيه ، به خروج قواي آن كشور از ايران انجاميد. اين امر موقعيتي مناسب و فرصتي استثنايي به منظور طرح خواسته‏هاي به حق ملت در لغو معاهدات ننگين و تحميلي و تجديدنظر در قراردادهاي جاري را فراهم آورد. زمان و شرايط عيني ابراز مخالفت گسترده و عريان با بيگانگان پديدار شده بود اما خيانت شماري از دولتمردان و رجال وابسته باعث شد تا فرصت طلايي رويارويي با بيگانگان و حضور نامشروع و اشغالگرانه آنان در ميهن، از دست برود.

      انگليسي‏ها با برنامه‏ريزي ويژه خود جاي خالي روسها را پر كرده بودند. آنان خطر آلمانها و عثماني را بزرگ جلوه دادند و از اين رو دست به مانور تبليغاتي گسترده‏اي زدند تا به منظور جايگزيني نيروي نظامي و پليسي خود در غياب قواي روس، دستاويز لازم را همراه داشته باشند. بخشهايي از مركز، غرب و به ويژه شمال كشور در معرض دگرگونيهايي بود تا اينكه در اواخر ماه محرم 1337ق، عثماني‏ها شرايط ترك مخاصمه را پذيرفتند و دولت آلمان در 11 نوامبر 1918م، آتش بس اعلام كرد و جنگ جهاني اول در 9 صفر 1337ق/ 22 عقرب 1257خ خاتمه يافت. نقض بيطرفي و اشغال نظامي ايران در جريان جنگ جهاني اول بار ديگر حقايق چندي را روشن كرد و ضرورت اتخاذ خط مشي روشن و ديپلماسي فعال را باعث شد كه در بخش دوم اين نوشتار به آن اشاره خواهد شد.

پي نوشتها