بانك استقراضي و تجارتخانه جهانيان

مظفر شاهدي

    بنگاه تجارتي ـ صرافي جهانيان در زمره معتبرترين مؤسسات مالي ـ اعتباري ايران دوران متاخر قاجار به شمار مي‏رفت. اين مؤسسه در سال 1312ق/ 1894م توسط خسروشاه جهان و برادرانش پرويز، گودرز، رستم و بهرام كه از ملاكان زرتشتي يزد بودند تشكيل شد و عمده فعاليت آن در امور تجاري و نيز صرافي متمركز بود و به تدريج شعباتي در شهرهاي يزد، تهران، اصفهان، شيراز، كرمان، بندرعباس و رفسنجان و نيز بمبئي و لندن داير نمود. پس از چندي تنها نمايندگي جهانيان در آمريكا در شهر نيويورك افتتاح شد.

     برادران جهانيان بالاخص در امور صرافي و نقل و انتقالات پولي ـ اعتباري رقيب جدي بانكهاي استقراضي و شاهنشاهي محسوب مي‏شدند و به هنگام انقلاب مشروطيت و طرح تاسيس بانك ملي از سوي نمايندگان مجلس شوراي ملي دوره اول تلاش وافري براي موفقيت اين طرح به كار بردند. طرفداري آنها از جريان مشروطه‏خواهي مشكلات عديده‏اي را از سوي مخالفان داخلي مشروطيت براي آنها به وجود آورد. در اين ميان بانكهاي استقراضي و شاهنشاهي نيز با در پيش گرفتن سياستهاي كنترل شده مالي سبب‏ ساز دردسرهاي مضاعفي براي تجارتخانه فوق شدند. برادران جهانيان از سالها قبل روابط مالي ـ اعتباري قابل توجهي با بانكهاي شاهنشاهي و استقراضي داشتند و در اثر دست و دلبازيهاي ويژه ‏اي كه بالاخص بانك استقراضي در اعطاي وامهاي ريز و كلان از خود نشان مي‏داد تجارتخانه جهانيان مبالغ هنگفتي از آن بانك وام اخذ نموده بود و هر بار كه در بازپرداخت اقساط وامهاي خود با مشكلاتي هم مواجه مي‏شد بانك استقراضي براساس سياستهاي مالي‏اي كه داشت نه تنها اين تجارتخانه را در تنگنا قرار نمي‏داد بلكه اعتبارات بيشتري هم به آن اعطا مي‏نمود. اين روند تا سالهاي پاياني دهه 1320 قمري كماكان تدواوم يافت و برادران جهانيان بدون توجه به مشكلات عديده ‏اي كه احتمال مي‏رفت در آينده‏اي نه چندان دور از سوي بانكهاي خارجي براي آنها ايجاد شود هر چه بيشتر به اين بانكها وابستگي مالي ـ اعتباري پيدا كردند.

     اما اين وضعيت چندان پايدار نماند و طي سالهاي پاياني دهه 1320 قمري تجارتخانه جهانيان نظير تجارتخانه و صرافي ارباب جمشيد دچار بحران فزاينده مالي شد و تقريباً به سرعت روند اضمحلال و ورشكستگي را طي نمود.

     در واقع بانكهاي شاهنشاهي و استقراضي به رغم سياستهاي مالي سالهاي قبل به يكباره نه تنها اعتبارات مالي خود را از تجارتخانه جهانيان دريغ كردند بلكه بازپرداخت فوري مطالبات عقب ‏افتاده خود را نيز خواستار شدند. بدين ترتيب سياستهاي كنترل شده مالي بانكهاي خارجي همراه با مشكلات عديده سياسي ـ اقتصادي داخلي كه طي سالهاي پاياني دهه 1320 قمري براي تجارتخانه جهانيان ايجاد شده و از جمله موجبات قتل مشكوك دو تن از مديران برجسته اين تجارتخانه را فراهم آورده بود، دست به دست هم داده اولياي اين تجارتخانه را از هستي ساقط كرد. بدين ترتيب تجارتخانه و صرافي جهانيان كه گفته مي‏شد فعاليت تجاري ـ بانكي آن از مؤسسه اقتصادي ارباب جمشيد نيز چشمگيرتر بود در سال 1331 قمري اعلام ورشكستگي كرده و فعاليت آن متوقف شد و مؤسس آن خسرو شاه ‏جهان نيز به دلايل سياسي به اروپا تبعيد گرديد.

روابط بانك استقراضي با تجارتخانه تومانيانس

     از معدود تجارتخانه و صرافيهاي ايراني كه در دوران فعاليت از رقابت و دشمني آشكار بانك استقراضي مصون ماند تجارتخانه تومانيانس بود. تجارتخانه تومانيانس به همت فردي به نام هاراتون تومانيانس ارمني در شهر تبريز پايه ‏گذاري شد و به تدريج در امور تجاري ـ صرافي و نيز ملكداري پيشرفت قابل توجهي نمود.

    تجارتخانه تومانيانس بالاخص روابط تجاري بسيار گسترده‏ اي با روسيه برقرار كرد و از اين رهگذر ثروت و مكنت سرشاري به دست آورد. پس از درگذشت هاراتون تومانيانس چهار فرزند وي كه مهمترين آنها الكساندر تومانيانس نام داشت راه پدر را ادامه داده بيش از پيش حوزه فعاليت اقتصادي خود را گسترش دادند.

     درباره ميزان سرمايه نقدي و غيرنقدي تومانيانس‏ها اطلاع دقيقي وجود ندارد اما گفته شده است سرمايه‏اي كه فقط در امور تجاري وارد بازار كرده بودند به 000/000/3 تومان بالغ مي‏شد كه در آن زمان رقم قابل ملاحظه‏اي به ‏شمار مي‏رفت. تجارتخانه تومانيانس در شهرهاي تهران، تبريز، رضائيه، رشت، پهلوي (انزلي)، قزوين، مشهد، سبزوار و گرگان و نيز شهرهاي خارجي بادكوبه، حاجي طرخان، مسكو، وينه، برلن، لندن، قسطنطنيه (استانبول) شعبه و نمايندگي داشت. تجارتخانه تومانيانس تا سالهاي نخست جنگ جهاني اول از بزرگترين مؤسسات تجاري ـ بانكي كشور محسوب مي‏شد و در امور كشاوري و زمينداري نيز فعال بود. اما به دنبال گسترش بحرانهاي عديده داخلي و حضور نيروهاي بيگانه در كشور و نقصان كلي‏اي كه در فعاليتهاي تجاري ـ اقتصادي ايجاد شده بود، مشكلات جدي‏ اي فراروي مديران تجارتخانه تومانيانس قرار گرفت. بروز انقلاب شوروي و تحولات سياسي ـ اقتصادي بعدي اين كشور بيش از پيش تجارتخانه تومانيانس را با بحران مالي روبرو ساخت. به ويژه اينكه اين تجارتخانه مبالغ هنگفتي در شهرهاي مختلف روسيه به صورت نقدي و غيرنقدي سرمايه ‏گذاري كرده بود و دولت جديد شوروي تمام اين سرمايه‏ها را ضبط و مصادره نمود و همزمان با آن مبالغ شايان توجهي از سرمايه ‏هاي نقدي اين تجارتخانه كه به صورت وام در اختيار مردم قرار گرفته بود در موعد مقرر بازپرداخت نشد. برادران تومانيانس كه در سالهاي 1302 تا 1305 شمسي دچار ورشكستگي شدند و دامنه فعاليت آنها متوقف شد. طي نامه ‏اي دادخواهانه خطاب به رضاشاه (كه تاريخ آن مشخص نيست ولي بايد طي سالهاي نخست سلطنت او تدوين شده باشد) روند فعاليت و سپس بحرانهاي عديده مالي ـ اقتصادي ‏اي را كه از هنگام جنگ جهاني اول براي تجارتخانه تومانيانس پيشامد نموده بود براي وي توضيح داده، تقاضاي كمك نمودند. در عريضه آنان چنين آمده بود:

      “ خاكپاي مبارك اعليحضرت اقدس همايون شاهنشاه ايران ارواحنا فداه.

      تقديم‏كنندگان اين عريضه به خاكپاي مبارك باقي‏ماندگان مؤسسين تجارتخانه ايراني برادران تومانيانس مي‏باشند. وطن‏پرستي و دولت‏خواهي اعضاي تجارتخانه بر خاطر ملوكانه پوشيده نيست. قبل از جنگ بين‏المللي تجارتخانه برادران تومانيانس، اول تجارتخانه صادركننده بوده است كه امتعه ايران را در بازارهاي خارج ترويج مي‏كرده است و در مدت هشتاد سال بيش از دو ثلث محصول شمال ايران توسط اين تجارتخانه صادر مي‏گرديده است. در اثر خساراتي كه از جنگ بين‏المللي متوجه تجارتخانه گرديده و ضبط بالغ بر چهل و پنج ميليون ريال اموال آن در خاك روسيه امور داخلي موسسه به كلي از هم گسيخته شده، اخيراً محاسبه تجارتخانه با دولت روس و بدهي مؤسسه به دولت شش ميليون و كسري ريال تشخيص گرديد و علاوه بر بدهي مزيور عده زيادي طلبكارند و در مقابل مجموع بدهي جز چند پارچه ملك كم قيمت محلي نيست مگر مطالبات تجارتخانه از ديگران كه از جمله قريب نه ميليون ريال طلب اين تجارتخانه از دولت شوروي است بابت پنبه كه رسماً دولت شوروي خريداري نموده است (خارج از آنچه ضبط كرده است). عاجزانه از خاكپاي مبارك ملوكانه استدعا داريم امر بر رسيدگي اين موضوع فرمايند. در صورتي كه حقانيت چاكران به آستان مبارك ثابت شد نگذارند حقوق اين مؤسسه تضييع شده و از اين راه حقوق عده زيادي از هموطنان طلبكار تجارتخانه نيز از بين برود. چه آنكه اگر دولت شوروي قيمت پنبه خريداري خود را نپردازد تجارتخانه قادر به پرداخت ديون خود نخواهد بود. حال اكر دولت مزبور به موجب اصول خود مال ما را ضبط كرده است آن قسمت در جاي خود، ولي اينكه وجه مال خريداري شده را كه امروز اصلاً و فرعاً در حدود بيست ميليون ريال است نپردازد اين مطلب قابل قبول نيست. براي اينكه به غير از پدر تاجدار و دولت شاهنشاهي تكيه‏گاه ديگري نداريم و نمي‏توانيم هم داشته باشيم و با تقديم اين عريضه به آستان مبارك در انتظار امر ملوكانه مي‏باشيم. از طرف تجارتخانه برادران تومانيانس چاكران آستان مبارك؛ وارطان تومانيانس ـ گريگور تومانيانس ـ ليون طومانيانس. 

     گو اينكه بانك استقراضي در طول دوران فعاليتش  در ايران سياست رقابت‏آميز چنداني با تومانيانس‏ها در پيش نگرفت و عمده رقابت اين مؤسسه اعتباري ـ اقتصادي با بانك شاهنشاهي بود. اما از آنجايي كه از دلايل عمده ورشكستگي و توقف فعاليت آن وقوع انقلاب اكتبر 1917 شوروي بود ذكر آن را لازم شمرديم.

      آنچه آمد مختصري بود از فعاليت برخي از تجار و صرافان بزرگ ايراني در طول دوران متاخر سلطنت قاجارها كه نهايتاً بر اثر اعمال فشارهاي عديده اقتصادي ـ مالي بانك استقراضي و نيز بانك شاهنشاهي از عرصه فعاليتهاي اقتصادي كنار گذاشته شده ورشكسته شدند.